मनसुन र खानेपानी सुरक्षा

परिचय

नेपाल एक कृषिप्रधान देश हो जहाँ मनसुनको प्रभाव महत्त्वपूर्ण छ। हरेक वर्ष मनसुन नेपालमा पानीको प्रमुख स्रोतको रूपमा आउँछ र देशभरि पानीको आपूर्ति प्रणालीलाई सशक्त बनाउँछ। तर, मनसुनले मात्र खानेपानीको समस्यालाई समाधान गर्दैन; यसले विभिन्न चुनौतीहरू पनि निम्त्याउँछ जसले खानेपानीको सुरक्षामा असर पार्छ।

मनसुनको प्रभाव

नेपालमा मनसुनको अवधि प्रायः जेठदेखि असोज महिनासम्म रहन्छ। यस अवधिमा देशमा अत्यधिक वर्षा हुन्छ। यो वर्षा कृषिका लागि लाभदायक भए पनि, अनियन्त्रित र अत्यधिक वर्षाले बाढी, पहिरो, र भूक्षय जस्ता समस्या निम्त्याउँछ। यी समस्याहरूले जलस्रोतमा प्रत्यक्ष असर पार्छ र खानेपानीको आपूर्ति प्रणालीलाई अव्यवस्थित बनाउँदछ ।

खानेपानीका स्रोतहरू

नेपालमा खानेपानीका प्रमुख स्रोतहरू नदी, इनार, कुँवा, र बोरिङ हुन्। मनसुनको समयमा यी स्रोतहरूमा पानीको मात्रा बढ्छ, तर पानीको गुणस्तरमा भने गिरावट आउन सक्छ। अत्यधिक वर्षाले नदी र खोलाहरूमा माटो, फोहोर, र प्रदूषकहरूको बहावलाई बढाउँछ जसले गर्दा खानेपानीको स्रोतहरू दूषित हुन्छ ।

खानेपानी सुरक्षामा चुनौतीहरू

१. प्रदूषण

मनसुनको समयमा, वर्षाले गर्दा शहरी तथा ग्रामीण क्षेत्रमा रहेको फोहोर र मलजल नदी, इनार, र बोरिङमा मिसिन सक्छ। यसले पानीमा रोगजन्य जीवाणु, भाइरस, र रसायनहरूको स्तर बढाउँछ। विशेष गरी ग्रामीण क्षेत्रहरूमा, जनस्वास्थ्यका लागि यो गम्भीर चुनौती हो। पानीका नमूनाहरूमा E. coli, Salmonella, र अन्य प्याथोजेनहरूको उपस्थितिले पानीको गुणस्तरलाई खराब बनाउँछ।

२. पहिरो

मनसुनको कारणले पहाडी र पहाडी क्षेत्रहरूमा पहिरोको सम्भावना बढ्छ। पहिरोले खानेपानीको पाइपलाइनहरू क्षतिग्रस्त पार्न सक्छ र जलाशयहरू भत्काउन सक्छ। यसले गर्दा खानेपानीको आपूर्ति अवरुद्ध हुन्छ र मानिसहरू स्वच्छ पानीबाट बञ्चित हुन्छन्। तसर्थ भूगर्भविद्हरूका अनुसार, पहिरोको जोखिम मूल्याङ्कन गरी उचित व्यवस्थापन योजना आवश्यक छ।

३. बाढी

मनसुनको समयमा बाढीले नदी र खोलाहरूमा पानीको बहाब अत्यधिक बढाउँछ। बाढीले गर्दा खानेपानीका स्रोतहरूमा फोहोर मिसिन सक्छ र जलाशयहरू दूषित हुन सक्छन्। यसले गर्दा खानेपानीको गुणस्तरमा गिरावट आउँछ र मानिसहरूमा पानीबाट सङ्क्रमण हुने रोगहरूको जोखिम बढाउँछ। यस कारण खानेपानी योजनाहरु निर्माण गर्दा बाढी व्यवस्थापनका लागि हाइड्रोलोजीको अध्ययन र पूर्वानुमान आवश्यक हुन्छ।

प्राविधिक समाधानहरू

१. पानीको शुद्धिकरण प्रविधिहरू

मनसुनको समयमा पानीको शुद्धिकरणलाई प्राथमिकता दिन आवश्यक छ। पानीको गुणस्तर मापन गरी त्यसमा रहेको प्रदूषकहरूलाई हटाउने प्रविधि जस्तै क्लोरिनेशन, अल्ट्राभायोलेट (UV) विकिरण, र फिल्ट्रेशन अपनाउनु पर्छ।

क्लोरिनेशन: यो विधिमा क्लोरीनको प्रयोग गरी पानीमा रहेको रोगजन्य जीवाणु र भाइरसलाई नष्ट गरिन्छ। क्लोरिनेशन सस्तो र प्रभावकारी विधि हो तर यसले पानीको स्वाद र गन्धलाई असर पार्न सक्छ।
अल्ट्राभायोलेट विकिरण (UV): UV विकिरण प्रयोग गरी पानीमा रहेका सूक्ष्मजीवहरूलाई नष्ट गरिन्छ। यो विधि प्रभावकारी भए तापनि, यसले पानीको रासायनिक संरचनामा कुनै परिवर्तन गर्दैन।
फिल्ट्रेशन: फिल्ट्रेशन विधि मार्फत पानीमा रहेका ठोस पदार्थहरूलाई हटाइन्छ। विभिन्न प्रकारका फिल्टरहरू जस्तै स्यान्ड फिल्टर, कार्बन फिल्टर, र मेम्ब्रेन फिल्टर प्रयोग गरी पानीको शुद्धिकरण गरिन्छ।

२. जल व्यवस्थापन

मनसुनको समयमा जल व्यवस्थापनको लागि सामुदायिक सहभागिता महत्त्वपूर्ण छ। स्थानीय समुदायले जलस्रोतहरूको संरक्षण, मर्मत, र व्यवस्थापनमा सक्रिय भूमिका खेल्न सक्छ।

सामुदायिक जल समितिहरू: स्थानीय तहमा सामुदायिक खानेपानी समितिहरू गठन गरी पानीको स्रोतहरूको व्यवस्थापन गर्न सकिन्छ। यसले जनताको सहभागिता बढाउँछ र पानीको स्रोतहरूको दीर्घकालीन संरक्षणमा सहयोग पुर्याउँछ।
वर्षाको पानी संचय: वर्षा पानी संचय प्रविधि अपनाएर मनसुनको समयमा प्राप्त भएको पानीलाई संचित गर्न सकिन्छ। यसले पानीको उपलब्धतालाई सुनिश्चित गर्दछ र मनसुनपछि पनि पानीको आपूर्तिलाई निरन्तरता दिन सहयोग पुर्याउँछ।
पानीको पुनः प्रयोग: पानीको पुनः प्रयोग विधि अपनाएर पानीको उपयोग क्षमता बढाउन सकिन्छ। यसले पानीको अपव्यय कम गर्छ र पानीको स्रोतहरूमा दबाब घटाउँछ।

३. पूर्वाधार सुधार

खानेपानी आपूर्ति प्रणालीको पूर्वाधार सुधार गर्न जरुरी छ।

पाइप लाइनहरूको मर्मत तथा पुनर्निर्माण: पुराना पाइपलाइनहरूको मर्मत तथा पुनर्निर्माण गरी पानीको आपूर्ति सुनिश्चित गर्नुपर्छ। यसले पानीको नोक्सान कम गर्छ र पाइपलाइनहरूबाट हुने पानीको चुहावटलाई नियन्त्रण गर्छ।
जलाशय तथा मुहानहरूको नियमित सफाई: जलाशय तथा मुहानहरूको नियमित सफाई गरी पानीको गुणस्तरलाई सुधार गर्न सकिन्छ। यसले जलाशयहरूमा फोहोर जम्न दिँदैन र पानीलाई दूषित हुनबाट जोगाउँछ।
नयाँ प्रविधिको प्रयोग: खानेपानीको स्रोतहरूको संरक्षणका लागि नयाँ प्रविधिको पनि प्रयोग गर्नुपर्छ। उदाहरणका लागि, GIS (Geographic Information System) प्रविधिको प्रयोग गरी जलस्रोतहरूको नक्सांकन र व्यवस्थापन गर्न सकिन्छ।

४. जनचेतना

जनतालाई स्वच्छता र पानीको महत्त्वका बारेमा सचेत गराउनु पर्छ।

सफाई अभियानहरू: स्थानीय तहमा सफाई अभियानहरू सञ्चालन गरी जनतालाई सरसफाइको महत्त्वका बारेमा जानकारी गराउनुपर्छ। यसले पानीको स्रोतहरूको संरक्षणमा सहयोग पुर्याउँछ।
जनचेतनाका कार्यक्रमहरू: विद्यालय र समुदायमा जनचेतनाका कार्यक्रमहरू सञ्चालन गरी पानीको महत्त्व र यसको संरक्षणका उपायहरूको बारेमा जनतालाई जानकारी गराउनुपर्छ।
मिडिया प्रयोग: रेडियो, टेलिभिजन र सामाजिक सञ्जाल जस्ता मिडियाहरूको प्रयोग गरी जनचेतना अभिवृद्धि गर्न सकिन्छ।

खानेपानी सुरक्षा योजना (Water Safety Plan)

खानेपानी सुरक्षा योजना (Water Safety Plan) खानेपानीको स्रोत, उत्पादन, वितरण र उपभोक्तासम्म पुग्ने प्रक्रियामा पानीको गुणस्तर र सुरक्षा सुनिश्चित गर्ने रणनीतिक योजना हो। यसको मुख्य उद्देश्य पानीमा हुने जोखिमहरू पहिचान गरेर त्यसलाई न्यूनीकरण गर्ने हो। मनसुनमा मात्र नभई अन्य विपतको पूर्व तयारीका लागि खानेपानी सुरक्षा योजना निर्माण गर्नका लागि निम्न चरणहरू अपनाउन सकिन्छ:

१. सम्भावित जोखिमहरूको पहिचान: पानीको स्रोत, वितरण प्रणाली र उपभोक्तासम्म पुग्ने विभिन्न चरणहरूमा सम्भावित जोखिमहरूको पहिचान गर्नुपर्दछ ।

२. जोखिमको मूल्यांकन: पहिचान गरिएका जोखिमहरूको गम्भीरता र आवृत्तिको मूल्यांकन गर्नुपर्दछ ।

३. नियन्त्रण उपायहरूको चयन: पहिचान गरिएका जोखिमहरूलाई नियन्त्रण गर्न उपयुक्त उपायहरू छनौट गर्नुपर्दछ। यसमा स्रोत संरक्षण, पानीको उपचार, वितरण प्रणालीको नियमित मर्मत सम्भार आदि उपायहरू समावेश हुन सक्छ।

४. नियन्त्रण उपायहरूको कार्यान्वयन: छनौट गरिएका नियन्त्रण उपायहरू कार्यान्वयन गर्न त्यसको प्रभावकारिता सुनिश्चित गर्नुपर्छ।

५. निरन्तर अनुगमन: पानीको गुणस्तर र सुरक्षा सुनिश्चित गर्न नियमित रूपमा अनुगमन गर्नुपर्छ, यसमा पानीको परीक्षण, वितरण प्रणालीको निरीक्षण आदि समावेश हुन्छ।

६. अभिलेख राख्ने र रिपोर्टिङ : सम्पूर्ण प्रक्रिया, अनुगमन परिणाम र सुधारात्मक उपायहरूको अभिलेख राख्नुपर्छ र सम्बद्ध निकायहरूलाई रिपोर्ट गर्नुपर्छ।

७. समीक्षा र सुधार: समय-समयमा खानेपानी सुरक्षा योजनाको समीक्षा गर्नुपर्छ र आवश्यकता अनुसार सुधारात्मक कदम चाल्नुपर्छ।

खानेपानी सुरक्षा योजना निर्माण गर्दा सम्पूर्ण समुदायको सहभागिता आवश्यक हुन्छ, जसले गर्दा योजना सफल र प्रभावकारी हुन्छ।

निष्कर्ष

मनसुन र खानेपानी सुरक्षा एक आपसमा गाँसिएको महत्त्वपूर्ण विषय हो। मनसुनले जलस्रोतमा मात्र वृद्धि गर्दैन, विभिन्न चुनौतीहरू पनि ल्याउँछ जसले खानेपानीको सुरक्षामा असर पार्छ। खानेपानीको गुणस्तर र आपूर्तिको निरन्तरता सुनिश्चित गर्न हामीले उचित पूर्वाधार सुधार, पानीको शुद्धिकरण, जनचेतना, र जल व्यवस्थापनमा ध्यान दिनुपर्छ। यसरी मात्रै हामीले स्वच्छ र सुरक्षित खानेपानीको पहुँचलाई बढाउन सक्छौं। प्राविधिक समाधानहरू र सामुदायिक सहभागिताले मात्रै हामीले मनसुनको समयमा पनि खानेपानी सुरक्षालाई सुनिश्चित गर्न सक्छौं।