273 पटक हेरिएको 
पानीको महत्व र अपरिहार्यताका वारेमा जो कोहीले पनि आ–आफनै ढङ्गले वुझने र महसुस गर्ने गरेका छन । त्यस्को झन महत्व अहिले व्यापक रुपमा वढदै गएको छ । जलवायु परिवर्तन, भुकम्प,लगायत प्रकृति माथि भएका दोहनले पानीका मुहान र स्रोत नराम्रो सँग विथोलेको छ ।
सन् १९९३ देखि हरेक वर्ष मार्च २२ मा मनाइने विश्व पानी दिवस संयुक्त राष्ट्र संघको वार्षिक उत्सव हो । जुन दिन पानीको महत्वमा केन्द्रित रहने गरेको छ ।
विश्व पानी दिवसले सुरक्षित पानीको पहुँच बिना बाँचिरहेका २.२ अर्ब मानिसहरूमा चेतना जगाउने र विश्वव्यापी पानी संकटलाई सम्बोधन गर्न कदम चाल्ने गरेको छ । विश्व पानी दिवसको मुख्य उद्देश्य दिगो विकास लक्ष्य ६ः २०३० सम्ममा सबैका लागि पानी र सरसफाइको उपलब्धिलाई समर्थन गर्नु रहेको छ ।
प्रत्येक वर्ष संयुक्त राष्ट्र संघको समन्वय संयन्त्रले विश्व पानी दिवसको विषयवस्तु निर्धारण गर्दछ । २०२३ मा परिवर्तनलाई तीव्र पार्ने कुरामा ध्यान केन्द्रित गरिएको थियो । २०२४ मा शान्तिको लागि पानीको उपयोग गर्ने कुरामा र यस वर्ष २०२५ मा को विषय वस्तु हिमनदी संरक्षण गर्नु रहेको छ ।
हिमनदीहरू तिव्रगतिमा पग्लिरहेका छन्, पानीको प्रवाहमा बाधा पुर्या्इरहेका छन्,बाढी, खडेरी र बढ्दो समुद्री सतहका कारण लाखौं मानिसहरू प्रभावित भइरहेका छन् । समुदाय र पारिस्थितिक प्रणालीको सुरक्षाको लागि जलवायु परिवर्तनलाई कम गर्नु र हिमनदीहरूको क्षतिलाई अनुकूलन गर्नु आवश्यक छ । विश्व पानी दिवस २०२५ ले हिमनदी संरक्षणमा केन्द्रित छ । पग्लिएको पानीलाई दिगो रूपमा व्यवस्थापन गर्न र उत्सर्जन घटाउन विश्वव्यापी कार्यको आवश्यकतालाई जोड दिँदै, भविष्यको लागि महत्वपूर्ण जलस्रोतहरू सुरक्षित गर्दै जानु पर्ने देखिन्छ ।
हिमनदीहरू जीवनको लागि महत्वपूर्ण छन् । तिनीहरूको पग्लिएको पानी पिउने, कृषि, उद्योग, स्वच्छ ऊर्जा उत्पादन र स्वस्थ पारिस्थितिक प्रणालीको लागि आवश्यक छ । जलवायु परिवर्तनका कारण हिमनदीहरू पहिलेभन्दा छिटो पग्लिरहेका छन् । ग्रह तातो हुँदै जाँदा, हाम्रो जमेको संसार संकुचित हुँदै गइरहेको छ, जसले गर्दा पानी चक्र अझ अप्रत्याशित बन्दै गएको छ । अरबौं मानिसहरूका लागि, पग्लिएको पानीको प्रवाह परिवर्तन हुँदैछ, जसले गर्दा बाढी, खडेरी, पहिरो र समुद्री सतह बढ्दै गएको छ । अनगिन्ती समुदाय र पारिस्थितिक प्रणालीहरू विनाशको जोखिममा छन् ।
जलवायु परिवर्तनलाई न्यूनीकरण र अनुकूलन गर्न हिमनदीको संरक्षण गर्नु सर्वोच्च प्राथमिकताको विषय रहेको छ । तिव्र गतिमा पग्लिरहेका हिमनदीहरूले पानीको प्रवाहमा अनिश्चितता निम्त्याइरहेका छन्, जसको गहिरो प्रभाव मानिसहरू र ग्रहमा परिरहेको छ । कार्बन उत्सर्जनमा विश्वव्यापी कटौती र घट्दै गइरहेका हिमनदीहरूलाई अनुकूलन गर्न स्थानीय रणनीतिहरू आवश्यक छन् । हिमनदीको पलायनलाई ढिलो गर्न हामीले हरितगृह ग्यास उत्सर्जन घटाउनुपर्छ र हामीले पग्लिएको पानीलाई अझ दिगो रूपमा व्यवस्थापन गर्नुपर्छ । हाम्रा हिमनदीहरू बचाउनु भनेको मानिसहरू र ग्रहको लागि बाँच्ने रणनीति तयार गर्नु हो । भविष्यको लागि जमेको पानीका स्रोतहरूको संरक्षण गर्नु पर्ने देखिन्छ ।
जलवायू परिवर्तनले नेपालको हिमनदीहरुमा पारेको प्रभाव
जलवायु परिवर्तनले नेपालका हिमनदीहरूमा महत्वपूर्ण प्रभाव पारेको छ । नेपालको हिमालय क्षेत्र, जसमा अन्नपूर्ण, माछापुछ्रे, मकालु र एभरेस्ट जस्ता पर्वतहरू समावेश छन्, यस्ता हिमनदहरूले प्रमुख जलस्रोतको रूपमा काम गर्दै आएका छन् । यी हिमनदीहरूमा जलवायु परिवर्तनले निम्न लिखित प्रभावहरू पार्ने गरेको छ :
१. हिमनदीहरू पग्लिने दर बृद्धि :
जलवायु परिवर्तनका कारण तापक्रम बढिरहेको छ, जसले गर्दा हिमनदीहरू पग्लिने दर तीव्र भएको छ । तापक्रमको वृद्धि र वर्षा प्रणालीको परिवर्तनले हिमनदीहरूको आकार सानो हुँदै गएको छ र यसका परिणाम स्वरूप नदीहरूको पानीको स्रोतमा कमी आएको छ ।
२. पानीको आपूर्तिमा अस्थिरता :
हिमनदीहरूले वर्षभरि लगातार पानी आपूर्ति गर्ने गर्छन्, विशेष गरी गर्मीको महिनामा जब तातो मौसमका कारण नदीका स्रोतहरू सुक्न थाल्छ । यदि हिमनदहरू सुक्ने प्रक्रियामा तीव्रता आउँछ भने, यो पानीको आपूर्तिमा अस्थिरता ल्याउँछ, जसले कृषि, जल आपूर्ति र अन्य आधारभूत संरचनामा असर पुर्याउँछ ।
३. संकटपूर्ण स्थिति :
जलवायु परिवर्तनले हिमनदीहरूको पगलीकरण र पानीको स्तरमा वृद्धि गर्दा बाढी र डुबानको खतरा पनि बढेको छ । हिमनद झर्रा (glacial lake outburst floods, GLOFs) को घटनाले नेपालमा जोखिमको स्तर बढाएको छ, जसले मानिसहरूको जीवन र सम्पत्ति, विशेषगरी हिमाली क्षेत्रका बासिन्दाहरूलाई ठूलो संकटमा पार्न सक्छ ।
४. पर्यावरणीय असन्तुलन :
हिमनदीहरूको पगलीकरणले नदिहरूमा पारिस्थितिकी तंत्रमा असन्तुलन ल्याउँछ । यो माछा र अन्य जलजन्य जीवनको अस्तित्वमा चुनौती पुर्याउँछ, जसले खाद्य सुरक्षा र जीवजन्य स्रोतमा असर पुर्याउँछ ।
५. जलवायु अनुकूलन र समायोजनको आवश्यकता :
हिमनदीहरूको घट्दो आकार र बाढी जोखिमहरूको सामना गर्न नेपालमा जलवायु अनुकूलनको पहल गर्न आवश्यक छ । यसमा जल स्रोत व्यवस्थापन, ड्याम निर्माण, गाद नियन्त्रण र समुदायलाई सचेत गराउने उपायहरू समावेश छन् ।
जलवायु परिवर्तनले नेपालका हिमनदीहरूमा गहिरो असर पार्दैछ र यसको दीर्घकालीन प्रभावहरूले हिमालय क्षेत्रको जल स्रोत, पारिस्थितिकी र स्थानीय समुदायलाई प्रभावित गर्ने सम्भावना छ ।
नेपालको हिमनदी क्षेत्रमा संरक्षणमा नेपालको भूमिका अत्यन्त महत्त्वपूर्ण छ । जलवायु परिवर्तनका कारण हिमनदीहरूको अवस्था गम्भीर बनिरहेको छ र यसले देशको जल स्रोत, पारिस्थितिकी तंत्र र स्थानीय समुदायमा गहिरो प्रभाव पार्ने सम्भावना छ । यस सन्दर्भमा नेपालले निम्नलिखित भूमिकाहरू निभाउन सक्नेछः
१. हिमनदीहरूको निगरानी र अध्ययन
नेपालले हिमनदीहरूको अवलोकन र नियमित अध्ययन गर्नुपर्नेछ ताकि पगलीकरणको गति, पानीको स्तर र अन्य पर्यावरणीय परिवर्तनहरूको बारेमा जानकारी प्राप्त गर्न सकियोस्। यसका लागि वैज्ञानिक अनुसन्धान र डेटा सङ्कलन गर्न महत्त्वपूर्ण छ। राष्ट्रिय तथा अन्तर्राष्ट्रिय स्तरमा साझा अनुसन्धानका परियोजनाहरू सञ्चालन गर्न सकिन्छ ।
२. जलवायु अनुकूलन योजनाहरू विकास गर्नु
नेपालले जलवायु परिवर्तनको असरलाई ध्यानमा राख्दै दीर्घकालीन जलवायु अनुकूलन योजनाहरू बनाउनु आवश्यक छ। यसमा हिमनदीहरूको संरक्षणका उपाय, पानीको स्रोत व्यवस्थापन, र गाद नियन्त्रणका योजनाहरू समावेश गर्न सकिन्छ। विभिन्न स्थानीय समुदायहरूलाई जलवायु परिवर्तनका प्रभावहरूको बारेमा सचेत पार्नु पनि महत्त्वपूर्ण छ ।
३. हिमनदी जोखिम व्यवस्थापन
नेपालले हिमनदी झर्रा (Glacial Lake Outburst Flood – GLOF) को जोखिमलाई न्यूनिकरण गर्न प्रभावकारी योजनाहरू बनाउनुपर्नेछ। हिमनदी झर्रा र डुबानको जोखिम हुने स्थानमा उच्च जोखिमा रहेका क्षेत्रहरूको पहिचान गरी त्यहाँको बासिन्दाहरूलाई सुरक्षित स्थानमा सार्नु, भूकम्प र बाढी नियन्त्रणका उपायहरू अवलम्बन गर्न आवश्यक छ ।
४. संसाधन र वित्तीय सहयोग जुटाउनु
नेपालले अन्तर्राष्ट्रिय मंचमा हिमनदी संरक्षणका लागि सहयोग जुटाउने प्रयास गर्नु पर्दछ। जलवायु परिवर्तनसँग जुझ्नका लागि अन्तर्राष्ट्रिय जलवायु फण्ड र अन्य अनुदान स्रोतहरूबाट सहयोग लिन सकिन्छ। यसका लागि नेपालले जलवायु सम्मेलनहरूमा सक्रिय सहभागिता जनाउन आवश्यक छ ।
५. स्थानीय समुदायसँग सहकार्य
नेपालको हिमाली क्षेत्रका बासिन्दाहरूको जीवनका लागि हिमनदीहरू अत्यन्त महत्त्वपूर्ण छन्। तिनीहरूको सहभागिता र सहयोग बिना हिमनदी संरक्षण सम्भव छैन। नेपालले स्थानीय समुदायलाई जलवायु परिवर्तनका प्रभावहरू बारे सचेत गराएर तिनीहरूको जीवनशैलीमा अनुकूलन ल्याउन मद्दत गर्नुपर्छ। यसका लागि जल स्रोत व्यवस्थापन र सतत कृषि अभ्यासहरूका बारेमा तालिम र शिक्षा प्रदान गर्न सकिन्छ ।
६. नयाँ नीतिहरू र कानूनी ढांचा विकास गर्न
नेपालले हिमनदी र जल स्रोत संरक्षणका लागि नयाँ नीतिहरू र कानूनी संरचना बनाउनुपर्नेछ। हिमनदीहरूको संरक्षण र जलवायु परिवर्तनसँग जुध्नका लागि कानूनी प्रावधानहरू लागू गर्न महत्त्वपूर्ण छ । यसमा हिमनदी क्षेत्रहरूको संरक्षित क्षेत्रको घोषणा, पर्वतीय जंगल र वन्यजन्तु संरक्षण र वातावरणीय विधिहरू समावेश गर्न सकिन्छ ।
७. सार्वजनिक र निजी क्षेत्रको सहयोग
हिमनदी संरक्षणको कार्यलाई प्रोत्साहन गर्न सार्वजनिक र निजी क्षेत्रको सहकार्य आवश्यक छ। नेपाल सरकार र विभिन्न गैर सरकारी संस्थाहरूले आपसी सहकार्य गरेर संरक्षण कार्यक्रमहरू सञ्चालन गर्न सक्छन् । यसमा निजी क्षेत्रको लगानी र प्राविधिक सहयोग पनि महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्न सक्छ ।
निष्कर्ष :
नेपालले हिमनदी संरक्षणमा जिम्मेवारीपूर्ण भूमिका निर्वाह गर्दै जलवायु परिवर्तनको असरलाई न्यूनिकरण गर्न सक्नेछ । यसका लागि वैज्ञानिक अनुसन्धान, स्थानीय समुदायको सहभागिता, प्रभावकारी नीति र अन्तर्राष्ट्रिय सहयोग आवश्यक छ । यसले नेपालको हिमनदी क्षेत्रको दीर्घकालीन संरक्षण र स्थिर जल स्रोत व्यवस्थापनमा योगदान पुर्याउनेछ ।
लेखक :हेटौंडा खानेपानी व्यवस्थापन बोर्डमा सूचना अधिकारी हुनुहुन्छ ।
